Merak

Bu tür farklı okumalara en iyi örneklerden biri, Pandora’nın öyküsüyle ilgilidir. Zeus’un isteğiyle, ona kendilerinden yetiler verilerek çeşitli tanrılar tarafından yaratılan Pandora (yani, “tüm yetilere sahip olan”), kendisine açmamak üzere verilen, kötülüklerle dolu kutuyu/kavanozu/küpü (aslı pithos; her neyse), “merak”ı yüzünden açınca, kavanozun içindeki tüm kötülükler serbest kalıp dünyaya yayılırlar; Pandora telaşla kavanozu kapatsa da, dipte kala kala “umut” kalmıştır. Öyküye dair en yaygın yorum,  dünyada birçok kötülük bulunsa da, insanın umut sayesinde onlarla başa çıkabileceğidir. Oysa büyük putkırıcı Human All Too Human’da bu öyküyü farklı bir şekilde “okur”: “Zeus insanın, diğer kötülükler ona ne kadar eziyet ederse etsin, hayatından vazgeçmesini değil, tersine, kendisine hep yeniden eziyet çektirmeye devam etmesini istedi. Bu amaçla ona umudu verdi. Aslına bakılırsa umut kötülüklerin en büyüğüdür, çünkü insanın çektiği eziyeti uzatır.” (Kaldı ki, Pandora, Zeus tarafından, tanrılardan ateşi çalıp insanlara veren Prometheus’u cezalandırmak için kardeşi Epimetheus’a verildiğine göre, Zeus’un tüm kötülükleri doldurduğu kavanozun içine yanlışlıkla iyi bir şey koyması tutarsız olurdu, değil mi?)
Umut konusunu –şimdilik- bir yana bırakırsak, öykünün ana fikrinin, yani, Pandora’nın kavanozu açma eyleminin kendisinin de farklı yorumlara konu olduğunu görürüz. Öncelikle, tüm kötülüklerin dünyaya yayılmasına neden olan eylemin güdüleyicisinin, meraktan başka bir şey olmadığı açıktır. Buradan yola çıkarsak, merakın o kadar da iyi bir şey olmadığı sonucuna ulaşırız. Nitekim, meraka daha çok dinsel açıdan bakanlar bu kanıdadırlar: İnsanın görevi inanmaktır, gerisini fazla merak etmemelidir.
Pandora’nın öyküsünün Adem’in cennetten kovuluşu öyküsüyle kesişmelerini fark ettiğimizde, merakımız daha da artar, çünkü mitolojide Pandora’nın ilk kadın olarak geçmesi,  öykülerin ana kesişim noktalarından biridir. Demek ki, bu merak meselesinde derin bir şey olmalıdır, zira Adem’i cennetten kovduran şey, Havva’nın kendisine sunulan meyveyi – merakından dolayı- yemesi değil midir? Buyurun işte: İnsan türü olarak dünyada yaşıyorsak, bunun en önemli nedeni, merak eden bir varlığın, bir kadının varolmasıdır. Bu iyi mi kötü mü, varın siz karar verin: Sonsuza kadar cennette kalıp sıkıcı bir hayat mı, yoksa kötülüklerle de dolu bir dünyaya sürülüp  “maceralı” bir hayat mı sürmek isterdiniz? Şimdilik eldeki birkaç parçayı yerine koyalım: Merak eden kadın, cezalandıran tanrı, kötülükler, cennetten kovulma, vs.
Gene de, meraka dair “çağdaş” düşünceler üzerinde durmadan resmin tamamını göremeyebiliriz.  Meraka dair okuduklarıma bakılırsa, insanı meraklandıran gücün en az iki tür olduğu anlaşılıyor. İlkine, yani, merak-dürtüsü kuramına göre, merakı doğuran, görece hoşnutsuzluk veren ve azalması ödüllendirici olan “belirsizlik” yaşantılarıdır. Zihnimiz tutarlılığı yeğler. Oysa, yeni, karmaşık ya da muğlak uyaranlar bu tutarlılık hissini bozarlar. İlgili uyarana dair yeni bilgiler edinmek yoluyla bilişle ve algılarla ilgili tutarsızlık giderilir. Merak uyandıran duruma dair bilgiye ulaşılır ulaşılmaz merakın sönmesi bu görüşü destekler. Ancak, bu kuramın sorunu, insanların (ve hayvanların) kendilerine herhangi bir uyaran verilmeden de araştırma davranışlarında bulunmalarıdır. Çalışmalar da insanların (ve hayvanların) uyarımı azaltmaktan çok teşvik etmeye dönük davranışlara yöneldiklerini, dürtüyü azaltmayan uyaranların (örneğin, besin değeri olmayan tatlı yiyeceklerin) ödüllendirici olabildiklerini göstermektedir. Üstelik, insanlar (ve hayvanlar) hiçbir açık çıkarları olmadan yeni uyaranlara yönelir ve sadece bu tür bilinmezliklerin aydınlanmasından bile kendi başına haz alırlar. Oysa, kuram doğru olsaydı, merak uyandıran –itici- durumlardan uzak durmaları gerekirdi.
İkinci kuram, insanların (ve hayvanların) en uygun uyarılma düzeyini sürdürmeye güdülenmiş olduklarıdır: az ya da fazla uyarılma hoşnutsuzluk yaratır. Bu yüzden organizmalar çok fazla, çok karmaşık uyaranla karşılaştıklarında çok yüksek düzeyde uyarılma yaşar ve bu tür durumlardan kaçınırlar. Öte yandan, organizmalar az uyarılırsa (yani, canları sıkılırsa), uyarılmalarını en uygun düzeye çıkaracak şekilde güdülenir ve meraklarını uyandıracak ve ilgilerini çekecek uyaranlar bulmak için çevreyi araştırırlar. Demek ki, merak kendi başına ödüllendiricidir ve belirsizlikten çok ilgi hisleriyle bağlantılıdır. Ancak, bu görüşe göre de yeni bilgiler elde edildikten sonra can sıkıntısının hızla geri döneceği varsayılır, bu da organizmayı bir kez daha yeni uyaranlar aramaya yöneltir. Dolayısıyla, bir organizmanın nihayetinde gene can sıkıntısıyla karşılaşacaksa, neden durmadan yeni bilgiler edinmek istediği sorusu boşlukta kalır.
Peki, klasik mantıktaki gibi “ya o ya da şu” ilkesi yerine, bulanık mantıkta olduğu gibi “hem o, hem de şu” yaklaşımını kullanamaz mıyız? Hem itici olduğu için ortadan kaldırılması gereken bir belirsizlik hali öneren dürtü modelinin, hem de kendi başına haz yarattığı için ilgi çeken uyaranlara yöneldiğimizi varsayan “en uygun uyarılma hali” modelinin birlikte çalıştıkları da varsayılabilir. Örneğin, merak bir dürtü olmaktan çok, arzulanan bilginin eksikliğinden kaynaklanan hoşnutsuzluk verici bir “yoksunluk” hissiyle denk tutulabilir. Bu durumda, bilgi arayışının nedeni istenmeyen merak hallerinin bilgi edinerek azaltılmasıdır. Hissedilen bilgi açığı (“information gap”) azaldıkça ve bireyler bilgi uyuşmazlıklarını ve buna eşlik eden gerginlik hislerini ortadan kaldırmaya yaklaştıkça merak halleri şiddetlenir. (Bu nedenle, “dilinin ucunda” gibi hissedilen bilinmezlikler merakı artırırlar.) Ancak, yeni ve alışılmadık uyaranlar olası tehlikeyi de gösterdiklerinden, belli ölçünün üstünde tehdit algılandığında ortaya çıkabilecek hoşnutsuzluk verici kaygı durumları nedeniyle, merak ve araştırma hissinin ketlenebileceği unutulmamalıdır. O halde, yeni uyaranlarla birlikte ortaya çıkan kaygı durumları arasında bir “en uygun uyarılma hali” olmalıdır.
Merakın hem uyarılması, hem de doyurulması ödüllendirici olabilir. Örneğin, hem besin eksikliği, hem de hoş yiyecekler açlığı uyarabilir; her iki durumda da tüketme davranışı haz verici olabilir. Aynı şekilde, bilgi eksikliği ne kadar uyarıcıysa, yeni bir şey öğrenmek de o kadar haz verici olabilir. Bir başka deyişle, (örneğin, karmaşık bir sorunun yanıtlanması ya da zor bir bilmecenin çözülmesi gibi) belirsizliklerle ilgili gerginliğin giderilmesinin yarattığı rahatlık kadar, yeni bir şey keşfetmenin, (örneğin, rastlantısal, eğlendirici ya da estetik açıdan haz veren) yeni bilgiler öğrenmenin getirdiği sevinç ve ilgi de merakı özendirebilir. Sadece, insanlar meraka yatkınlıkları açısından değil, merakı “yoksunluk” olarak mı, yoksa “ilgi” olarak mı yaşadıkları açısından da farklılaşırlar.
Bunların ilkine, Litman’ın adlandırdığı şekilde, isteme (wanting), ikincisine de hoşlanma (liking) dersek, bu güdülenme ve ardından gelen haz yaşantılarının beyin kabuğunun altındaki iki nörobiyolojik sistemle ilgili olduklarını görürüz: İsteme davranışı mezolimbik bölgedeki dopamin etkinliğiyle ilgilidir ve yaklaşma davranışını güdüler; ödülle ilgili yaşantılara özendirici bir (artı) değer yükler. Hoşlanma ise akumbens çekirdeğindeki opioid etkinlikle ilişkilidir ve bu sistem uyaranların anlık ya da beklenen hedonik etkisini ve buna karşılık gelen duygulanım değerinin takdir edilmesini yönetir. Gerek insanlarda, gerekse hayvanlarda hoşlanma sisteminin uyarılması çarpıcı ölçüde benzer (örneğin, dudak yalama gibi) davranışsal haz ifadelerine yol açar. Yeni duysal uyaranlardan hoşlanma derecesi, bilişsel ve algısal yorumlanabilirlik düzeylerinden etkilenebilir; buna “işlemleme kolaylığı” ya da “akıcılık” denir. Muhtemelen akıcı uyaranlardan daha fazla hoşlanılır, çünkü uyaranın anlamlı temsillerine ulaşmak için daha az bilişsel kaynağa ihtiyaç duyulur. (Böylece, popüler olan her şeyin neden bu kadar ilgi çektiği -örneğin, televizyonun bu kadar çok seyredildiği ya da boş kitapların neden bu kadar çok okunduğu da- daha anlaşılır hale gelir.)
Başlangıçta çizmeye başladığımız resmi burada tamamlamaya çalışalım: Merakı “boş bir bilgi özlemi” olarak tanımlayan Aziz Augustine, görsel algıyla istisnai olmamakla birlikte sık görülen bağlantısını vurgulamak için ona “göz şehveti” (“ocular lust”) adını vermişti. Örtünme buyrukları anımsanır ve hadislere bakılırsa (“Şu suretleri yapanlar kıyamet gününde azap görürler ve kendilerine yaptığınız suretlere can verin denilir”, Müslim 6: 368), İslamın da “görsel şehvet”le ilgilendiği, “görsel uyaranları” mümkün olduğunca düşük düzeyde tutmaya çalıştığı görülür. Doğa tasvirlerinin ya da cansız nesnelerin resimlerinin yasaklanmadığı düşünülürse, bu uyarıların özellikle insan (ve hayvan) bedenine dair olduğu varsayılabilir. Buradan da resmin eksik bazı kısımlarının “görsel şehvet”, “cinsellik”, özellikle de kadın cinselliği olduğu sonucunu çıkarabiliriz.  Sonunda da tekrar Freud’a döneriz. Çünkü ona göre de merak “Schaulust”tur, yani, Aziz Augustine gibi, göz şehvetine yakın bir şeydir. Batı literatüründe Pandora’nın Kutusu’nun kadın cinsel organları için mecaz olarak kullanıldığını da eklersek, resim biraz daha netleşir: Merak, insan ruhuna sonradan, özellikle de kadın aracılığıyla eklenmiş, onun başını belaya sokan bir “şey”dir.
Merak eden (ve cesareti olan), nedenini kendisi araştırsın!

Kaynaklar:

Litman JA. Curiosity and the pleasures of learning: Wanting and liking new information. Cognition and Emotion 2005; 19(6): 793-814
Loewenstein G. The psychology of curiosity: A review and reinterpretation. Psychological Bulletin 1994; 116(1): 75-98
Curiosity. http://www.wikipedia.org (Ekim 2013’te indirildi)
Pandora. http://www.wikipedia.org (Ekim 2013’te indirildi)
Pandora’x Box. http://www.wikipedia.org (Ekim 2013’te indirildi)
İslam’da resim. http://www.tr.wikipedia.org (Ekim 2013’te indirildi).